Onkologia precyzyjna w systemach opieki zdrowotnej

Pełna integracja onkologii precyzyjnej z systemami ochrony zdrowia wymaga długoterminowych inwestycji, rozwoju metod refundacyjnych, nowych ram prawnych i etycznych, a przede wszystkim szerokiego podnoszenia kompetencji zarówno pracowników ochrony zdrowia, jak i pacjentów. Zdaniem ekspertów z Europejskiego Obserwatorium Systemów i Polityk Zdrowotnych tylko w ten sposób można wdrożyć zaawansowane technologie onkologiczne w zrównoważony i sprawiedliwy sposób. Dzięki temu znacząco podniosą się wskaźniki przeżywalności, poprawa jakości życia pacjentów i skuteczność profilaktyki nowotworowej.

Jednym z priorytetów w walce z chorobami nowotworowymi w Unii Europejskiej jest wsparcie dla onkologii precyzyjnej, realizowane w ramach Europejskiego Planu Walki z Rakiem o budżecie rzędu 4 mld euro. Transformacja opieki onkologicznej wymaga dostosowania ścieżek leczenia pacjentów do indywidualnych uwarunkowań genetycznych, molekularnych, środowiskowych i stylu życia, aby zapewnić trafniejsze diagnozy, skuteczniejsze terapie i lepsze rokowania. Analizy eksperckie wskazują, że to podejście już teraz wpływa na różne etapy leczenia, począwszy od prewencji i wczesnego wykrywania, po zaawansowane terapie ukierunkowane molekularnie i monitorowanie odpowiedzi na leczenie. Zmiana ta jednak wymaga znacznych nakładów finansowych, rozbudowy infrastruktury, przygotowania kadry medycznej oraz wypracowania rozwiązań prawnych i etycznych, które umożliwią bezpieczne przetwarzanie danych genomowych.

Kraje dążą do szerokiego wdrożenia rozwiązań precyzyjnych przede wszystkim poprzez finansowanie zaawansowanej diagnostyki genetycznej, tworzenie wielodyscyplinarnych zespołów ekspertów. W Norwegii uruchomiono ogólnokrajową infrastrukturę InPreD-Norway, która obejmuje sześć szpitali klinicznych i finansuje kompleksową diagnostykę opartą na sekwencjonowaniu 500 genów. Jednocześnie funkcjonuje tam narodowa rada MTB, która cotygodniowo rozpatruje wyniki badań molekularnych i rekomenduje dalsze postępowanie lecznicze. Do stycznia 2025 roku rozpoznano ten sposób już ponad 2400 pacjentów, co przekłada się na lepszy dostęp do terapii eksperymentalnych i badań klinicznych. nPreD oraz MTB współtworzą publiczno-prywatne partnerstwo CONNECT, którego zadaniem jest między innymi wypracowywanie nowych modeli refundacji i rozwiązań prawnych wspierających onkologię precyzyjną .

Według Europejskiego Obserwatorium Systemów i Polityk Zdrowotnych równie istotną kwestią okazuje się angażowanie zespołów wielodyscyplinarnych. Wdrażanie kompleksowych profilów molekularnych i badań NGS wymaga połączenia wiedzy onkologów, genetyków, bioinformatyków czy specjalistów w zakresie biologii molekularnej. Rozbudowane testy diagnostyczne są kosztowne i nierzadko konkurują o te same środki finansowe co inne priorytety zdrowotne. Inwestycje opłacają się jednak pod warunkiem, że prowadzą do lepszej optymalizacji leczenia i tworzą podstawy do szerszych badań naukowych, co wymaga zgody pacjentów na wtórne wykorzystanie danych w badaniach klinicznych.

Coraz większe znaczenie ma precyzyjna prewencja onkologiczna, opierająca się między innymi na zastosowaniu tzw. poligenicznych wskaźników ryzyka (PRS). W Estonii planuje się wprowadzenie usług medycyny spersonalizowanej w ramach krajowego programu profilaktyki raka piersi, przy czym analizę profilu genetycznego będzie można przeprowadzić na podstawie próbek zgromadzonych w wieloletnim biobanku. W planach jest rozpoczęcie badań przesiewowych już od 40. roku życia u kobiet z podwyższonym ryzykiem zachorowania. Działanie to ma objąć także uczestniczki, które wcześniej nie trafiły do biobanku.

Rozbudowa kadr i rozwój kompetencji – to kolejny kluczowy element transformacji systemów onkologii. Chodzi nie tylko o umiejętności techniczne i kliniczne jak interpretacja danych z sekwencjonowania NGS, lecz także o zdolność do prowadzenia dialogu i podejmowania decyzji wspólnie z pacjentem. W Danii wprowadzono model Shared Decision Making (SDM) jako standard w szpitalach, a w samym regionie Południowej Danii przeszkolono w tej metodzie niemal 5 tys. osób, w tym ok. 300 wykładowców, 400 liderów i 4,3 tys. klinicystów. Wdrożono także ponad 80 narzędzi wspomagających pacjentów w podejmowaniu decyzji.

Inną osią rozwoju onkologii precyzyjnej jest wprowadzanie innowacyjnych metod oceny i refundacji technologii medycznych. W przypadku wąskich, wysoce wyspecjalizowanych grup pacjentów, tradycyjne badania kliniczne bywają niewystarczające, dlatego stosuje się coraz częściej elastyczne projekty badań, takie jak platform trials czy basket trials. Uzupełnieniem mogą być dane z realnej praktyki klinicznej (real-world evidence), które wykorzystują elektroniczną dokumentację medyczną w celu lepszego zrozumienia długoterminowej skuteczności i bezpieczeństwa nowych terapii. Modele refundacji, oparte na dzieleniu ryzyka między płatnikiem a producentem, stają się tutaj ważną alternatywą, choć ich wdrażanie wymaga porozumień prawnych i starannego monitorowania wyników.

Na końcowym etapie tego procesu niezbędne jest zachowanie równowagi między ochroną danych wrażliwych a pełnym wykorzystaniem potencjału informacji genomowych. Europejskie Obserwatorium Systemów i Polityk Zdrowotnych postuluje, by traktować dane genomowe jako dobro publiczne, co powinno iść w parze z wypracowaniem regulacji i standardów etycznych, chroniących prawa pacjentów i umożliwiających im świadome wyrażanie zgody na udział w programach diagnostycznych i badaniach naukowych. Ważna jest inkluzywność wszystkich grup społecznych, aby uniknąć nierównego dostępu do korzyści płynących z onkologii precyzyjnej.